وجه تسمیه تاریانا

"عادل نصر" 

در باب وجه تسمیه خوزستان واهواز، تحقیقات عالمانه گرانسنگی در غالب کتاب؛ مقاله وسخنرانی های بسیاری،توسط عدد قابل توجهی از پژهشگران صورت گرفته است، که هرکدام از این پژهشگران باتوجه به سند ومدارک در دسترس شان به نتایج مختلف وگاه متناقضی  رسیده اند. با وجود ان همه، پاره ای از این پژوهش ها بنیان خود را بر  داده های ناسره و واهی  نهاده اند،که شالوده آن، بیراه رفتنهای بعضی از آنان بوده  است.از جمله اینکه اهواز را همان  شهر اکسین  پنداشته اند وبه تبع ان اکنون در اهواز شاهد موسوم گشتن بسیاری از اماکن عمومی به این نام هستیم.حال ان که تحقیقات جدید بی اساس بودن انگاشته انها را اثبات نموده است ...

  

از قرار معلوم شهر واقعی اکسین دژی گمنام،  کوچک، ودست نیافتنی، در منطقه ایذه در نزدیک«اشکف سلمان» بود که در هنگامه ی گسیل شدن سپاه اسکندر مقدونی از شوش به طرف تخت جمشید، وقتی که می خواستند از این منطقه عبور کند اهل اکسین برای اجازه عبور از منطقه، از انها  مطالبه باج نمودند، ولی ((کراتروس ))  ((craterusیکی از فرماندهان اسکندر به سختی توانست این دژ را تسخیر ، وان ها را وادار به تسلیم نماید .[1]

حال  اینکه در این دوره ،یعنی زمان فتوحات اسکندر، باتوجه به اطلاعات در دسترسمان، می دانیم که در محل فعلی شهر اهواز بقول بطلمیوس  شهری بود موسوم به  تاریانا (tareiana)[2]این شهر همانی بود که نثارخوس فرمانده اسکندر پس از پایان سفرش به سال 324ق.م وعبور با کشتی خود به انتهای خلیج فارس واز انجا به بالای رود کارون در ان  لنگر انداخت[3] زیرا در سراسر رود کارون از خلیج فارس تا به این محل فقط در انجا است که پنج صخره بزرگ درعرض رود که بر روی یکی از انها سد قدیم اهواز نیز بنا شده بود امکان کشتیرانی را میسر نمی ساخت.

لیکن انچه ما دراین وجیزه  دنبال خواهیم کرد ریشه نام تاریانا است که تاکنون برخلاف نام های دیگر این سرزمین، متروکتر  ولاینحل مانده است .از قرار معلوم اطلاق نام تاریانا بر این شهر یک اطلاق پارسی بر نام اهواز بوده است  (انگونه که نیلاط در اطلاق پارسی جندیشاپور ویا فرات میسان بهمن اردشیر بوده...)که بدلیل نامعلومی تخریب شد و گو بعدها اردشیر اول ساسانی ان را از نو بنیان نمود ونام ان را (هرمز اردشیر )) گذاشت حال اینکه این امر نام اهواز را ازمیان نبرد یعنی اینکه در میان مردم عادی نام اهواز متداول بود ولی در نوشته واسناد رسمی، هرمز اردشیر و غیره  نامیده می شد. این امر را  در بعض از نام های دیگر شهر های خوزستان نیز تابه امروزشاهد هستیم.مانند (محمره/خرمشهر .خفاجیة/سوسنگرد.فلاحیه /شادگان ) در این زمینه اسناد زیادی دیگری وجود دارد: از آن جمله اشاره های تاریخی در تاریخ طبری و«اخبار الطوال والکامل فی التاریخ» که همگی نام اهواز را در حوادث ان دوره بکار می بستند، وهمچنین است شعر فخر الدین اسعد گرگانی که انچه را پیشتر گفته ایم در غالب شعر اینچنین اورده است :

هزاران چشمه وکـاریز بگشـاد      برایش شهر وده بسیار بنهاد

یکی زان شهرها اهواز ماندست   کش او آنگاه شهر رام خواندست

کنونش گرچه هم اهواز خوانند     بـدفتر رام شهرش نام دانـنـد[4]

وانچه از این شعر مستفاد می گردد، این است که نام اهواز در میان عامه مردم اطلاق می گردید حال انکه در دفتر یا اسناد، ان را شهر رام یا رام شهر می نگاشتند که خود یکی از اطلاقات پارسی بر نام  شهر اهواز بوده است .

واما تاریانا انگونه که هویداست، در واقع  یونانی شده تازیانا یا تازیان می باشد که احتمالا هخامنشیان بر قسمت های تازی نشین ،انگونه که در ذیل شرح خواهیم داد،اطلاق می نمودند .این نام  از دو قسمت یعنی (تازی +ان) تشکیل شده است، کلمه نخست نامی پهلوی بود که عموما بر عرب اطلاق می شود[5] می توان ان نام را در سراسر نوشته های پارسی دورهای اسلام که به احیاء نوشته ها و مفاهیم قبل از این دوره همت گمارده بودند ملاحظه نمود،بویژه انهایی که بعداز جنبش شعوبیه نگاشته گردیده اند. نمود بارز انها شاهنامه فردوسی است . بنابراین این نام نمایند یک گفتمان نیز بود که دلالت های خاص را به بار داشت .وقسمت دوم این نام یعنی  -ان-   پسوند مکان می باشد مانند ارجان ، باسیان ، سلمانان وغیره که همگی شهرهای مختلف در خوزستان می باشن0[6]

وتازیانا یا تازیان صورت پهلوی نام ارابیا یا عربستان در کتیبه های هخامنشی وساسانی می باشد وانگونه که پژوهشگر دانشنمند محیط طباطبائی در مقاله گرانمایه خود دراین باره ذکر کرده است ((از دوهزار وپانصد سال پیش که مقارن با اغاز سلطنت کامبوجیه پسر کورش هخامنشی بود تا دوران سلطنت نادر شاه، ساتراپی واماراتی وولایتی[همواره] به نام عربستان در فهرست اسامی ساتراپها وامارت نشین ها ووالی نشینها ایران وجود داشته که با اختلاف زمان ومحل وموقع ان تفاوت پیدا میکرده است)) [7]وانگونه که منابع وماخذ مختلف نیز یاد اور می شوند در همان دوره فتوحات اسکندر حاکم شهر خارکس شهریاری عرب (تازی) بوده است که بعدها همزمان با پادشاهی اردوان دوم (124-128ق.م) شاهنشاه اشکانی محل تشکیل دولتی عرب به وسیله هیسیاتوسینیس [نام یونانی شده] بود[8]که بمدت چهار قرن دوام یافت به طوری که قدرت ان در برخی از دوران های تاریخی منطقه گسترده را در بر گرفته وبر بازرگانی ان سایه افکند[9].واز قرار معلوم  به سال 224میلادی این دولت به استقلال خود ادامه داد .وبعد از ان بود که اردشیر سرزمین انها را ضمیمه قلمروی ساسانی ساخت وحکومت انها را به امیری محلی که لقب میشان شاه داشت سپرد [10]گو در این دوره(( در فهرست ایالات تابع دولت ساسانی ایران که کتیبه شاپور از کعبه زردشت نقش رستم ثبت شده است ؛ نام عربستان وجود دارد که در مغرب خوزستان ومیشان وبهمنشیر بود ))[11] که در واقع همان عربستان دوره مشعشیان (845ه.ق -1160ه.ق) می باشد.[12]بنابراین می توان به این نتیجه رسید که تاریانا که از ریشه پهلوی تازی بمعنی عرب گرفته شده است همان ارابیا وعربستان هخامنشی وساسانی  در کتیبه های مختلف بوده است که بر اهواز اطلاق می گردید وبه احتمال ضعیف شامل کل قلمروی پادشاهی عربی میسان یا میشان نیز می شود که همان عربستان دوران صفویه به بعد بود که عموما شامل جنوب وغرب خوزستان کنونی است.

[1]دوبد بارون :سفرنامه لرستان وخوزستان ص281-287

[2]مصاحب  غلامحسین  دایرةالمعارف ج1ص317

[3]دوبد بارون پیشین 283

[4]اسعد گرگانی فخر الدین  دیوان شعر ص387

[5]عمید حسن فرهنگ عمید ص268

[6]نک به اقتداری احمد خوزستان کوهگولیویه ممسنی

[7]طبطبائی محیط  عربستان وخوزستان ص11

[8]ج-آ-بویل تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی ج3ص708

[9]العلی احمد صالح  عرب کهن در استانه بعثت ص82

[10]ج-آ-بویل پیشین ص708

[11]طبطبائی محیط  پیشین  ص13

[12]کسروی احمد تاریخ پانصد ساله خوزستان ص48

منبع : سایت بروال